Burgum / Bergum
In 1840 had Burgum een complexe plattegrond. De kadastrale kaart van die tijd vertoont een drietal buurten met belangrijke bebouwing, verder nog meerdere kleinere concentraties met minder bebouwing en wat verspreide bebouwing langs de toegangswegen.De hoofdkernen zijn op de kaart de Schoolstraat als het centrum en de Nieuwstad met gesloten bebouwing.
Ten zuiden hiervan vindt men dan de Bergumerdam aan het vaarwater naar Groningen met veel bedrijvigheid en molens. De kleinere buurtjes zijn Gaastmaburen aan de westzijde van het centrum, Noordermeer aan de oostzijde, de bebouwing bij de Kruiskerk, en de bebouwing in “Tussendijken” en “Huisterheide”. In die tijd behoorde ook Bergumerheide ten noorden van Burgum bij het dorp. Door het relatief groot inwonertal werd Bergumerheide in 1930 echter een zelfstandig dorp met 1700 inwoners. De naam werd toen veranderd in “Noordbergum”.
Burgum is sinds mensenheugenis het grootste dorp van de gemeente, het is de hoofdplaats van de gemeente Tytsjerksteradiel. Het had al vroeg een belangrijke plaats in de gehele streek door de centrumfunctie en door de aanwezigheid van het klooster. De marktfunctie is er nog altijd, maar het klooster met de naam "Bergklooster" is al sinds het eind van de 16de eeuw niet meer. Tegenwoordig telt de plaats 10.000 inwoners.
De nabij het klooster gelegen Kruiskerk is er nog steeds. Dit is het oudste gebouw van Burgum. De oudste delen, welke van tufsteen zijn, stammen uit de 12e eeuw. De diverse stinzen, stammend uit de middeleeuwen en de meer geriefelijke opvolgers, de states zijn niet meer. De Groustins op Gaestmabuorren tussen Hurdegaryp en Burgum werd gebouwd in 1398 en was vroeger een verdedigingstoren. In 1829 brandde deze toren echter af en er bleef niets zichtbaars van over. Deze toren was vergelijkbaar met de Skierstins in het naburige Veenwouden. Ook de vroegere states Rhala, Reecalf, ‘t Hooghuys en Hillama State zijn er al lang niet meer. Het nu nog aanwezige Glinstra State aan de Schoolstraat is een gebouw uit de 19de eeuw.
Burgum heeft in de loop der tijd min of meer bekende personen voortgebracht. Hendrik Bulthuis, een straat is naar hem vernoemd, is de ontwerper van de bekende zeilboten van het B.M.-type. Tsjibbe Gearts van der Meulen was een bekend Fries schrijver, dichter en uitgever. De schoolmeester Harmen Sytstra was tevens een bekend Fries schrijver. Cultuurcentrum van Burgum is de v.m. boerderij “De Pleats” uit 1773 aan de Schoolstraat. Bij dit centrum is een openluchttheater, waarin ’s zomers openluchtvoorstellingen worden gehouden.
Bij het dorp waren vroeger diverse boomkwekerijen en tuinbouwbedrijfjes. Vooral de familie Bosgra hield zich bezig met het kweken van allerlei geboomte. De kwekerijen zijn nu echter vedwenen, op één na. De tuingrond is vaak herbestemd tot bouwgrond, want na de oorlog is de hoeveelheid bebouwing langs de bestaande wegen belangrijk toegenomen. Dit werd nog versterkt door de aanleg van industrieterreinen aan weerzijden van het Prinses Margrietkanaal. Burgum werd namelijk in 1959 aangewezen tot industriekern en kreeg een aantal nieuwe bedrijven. Dit had bevolkingsgroei tot gevolg. Rondom de Schoolstraat als oude woonkern ontstond een grote dorpskom. Door de uitbreidingen is o.a.. langs de Noordersingel de vroegere tuingrond verdwenen. Wat wel bleef is het groene karakter van Burgum door de veelvuldig aanwezige boomgroei.
Het dorp op de kaart: